ابعاد بحران آبی که فعلا در قطعی و یا کاهش چشمگیر میزان آب دریافتی مصرف کنندگان شهری و کاهش حق آبه ی باغداران از محل موتورهای آبیاری آنهم به مدت طولانی (تقریبا بطول تابستان) قابل مشاهده است، بشکل عجیبی در هاله ای از ابهام فرو رفته است. ما تقریبا نمیدانیم سفره های زیر زمینی که منبع اصلی آب شرب و کشاورزی مرند می باشد تا چه اندازه خالی از آب شده اند و تا چه میزانی قادر به پاسخ گویی به نیاز های آتی خواهند بود. محمد غفاری مسئول وقت اداره ی آب شهرستان مرند در سال ۹۸ طی مصاحبه ای اعلام نمود که آبهای زیر زمینی مرند در طی ۳۶ سال اخیر ۱۷ متر با کاهش سطح آب مواجه بوده است{۱} ولی در خصوص اینکه توان این آبها تا چه حد بوده و این کاهش آب چه نتیجه ای در برخواهد داشت سخنی به میان نیامده است. در روستای قرخلار در همان سال با حفر چاهی به عمق ۲۷۰ متر نیز آبی نجوشیده بود{۲} که این مسئله بیان گر بحرانی بود که هم اکنون در حال بروز می باشد.در حقیقت در مورد موتورهای آبی موجود در اراضی کشاورزی مرند تقریبا هر چند سال به عمق چاه آنها افزوده شده و میزان آب دریافتی نیز به همان نسبت کمتر شده که در حال حاضر این مسئله موجب نگرانی باغداران و کشاورزان می باشد. بسیاری از چشمه های طبیعی روستایی بشکل نگران کننده ای با کاهش حجم آب خروجی مواجه هستند و این میزان کاهش بشکل دقیقی مطالعه نشده است. میزان آب ورودی به سفره های زیر زمینی به عنوان منبع عمده آب آشامیدنی و کشاورزی تقریبا نامشخص و احتمالا بر اساس گمانه زنی های کلی مرتبط با میزان بارندگی محاسبه می شود فلذا مقدار و کیفیت تجدید پذیری سفره های زیر زمینی و به همین ترتیب توان پاسخ گویی آنها به نیاز های منطقه نامشخص می باشد. تنها دیتای موجود ما مصاحبه ی اسماعیل الهیاری مدیر جهاد کشاورزی مرند در تیر ماه امسال بود که خبر از کاهش ۶۲ درصدی بارش ها در مرند می داد.{۳}.علاوه بر این، مقدار چاه های غیر مجاز آب که در باغات مناطق متعددی احداث شده اند بشکل دقیقی مشخص نشده و مطالعه ای بر روی آن صورت نگرفته و میزان دخالت آنها در ایجاد بحران، تنها بر اساس گمانه زنی صورت می گیرد. سهم مصارف شهری و کشاورزی مجاز در ایجاد بحران بدین معنی که عادت های مخرب و غیر مخرب در مصارف شهری و کشاورزی چه درصدی از بحران را شامل می شوند نیز نامشخص می باشد.
به همین ترتیب ما نمیدانیم در کدام مرحله از بحران هستیم و چه اقداماتی لازم است انجام گیرد و چه اقداماتی باید ضرورتا انجام گیرد. پاسخ هرکدام از این سوالات موجب اتخاذ یک شیوه ی ترکیبی و موثر برای حل بحران می شود. در حقیقت با پیگیری اخبار مرتبط با خشکسالی و بحران آبی در مرند به سال ۱۳۹۳ و مصاحبه ی تقی کرمی فرماندار وقت مرند می رسیم که خبر از به صدا درآمدن زنگ بحران در مرند داده و خواستار انتقال آب ارس به دشتهای یکانات برای رفع بحران آبی در مرند شده بود{۴}. راهکاری که طی سالهای بعد و همینطور در حال حاضر نیز در کنار حفر چاه به عنوان اصلی ترین راه کار های رفع بحران آبی در مرند شناخته می شود. راهکار هایی که ساده و دم دستی به نظر می رسند اما در واقع نقش مسکنی را بازی کرده و می کنند که ضمن تعویق ابعاد بحران، در واقع بحران را تعمیق می نماید.
یک راه حل درست باید در نتیجه ی آگاهی کامل ما به وضعیت تدوین شود. باید بدانیم چقدر تا تبدیل بحران به فاجعه زمان داریم. چاه های کنده شده روزی به سرنوشت چاه های قبلی دچار می شوند(دوره ی ثمر دهی چاه ها را اگر مطالعه کنیم متوجه می شویم که این «روزی» یک دهه و مدت زمان طولانی نیست) وموجودی آبشان ته می کشد و باید این روند ادامه پیدا کند تا زمانی که این سفره ها کامل خالی شوند و مردم دست بدامان پروژه های انتقال آب شوند و البته که انتقال آب در شرایطی که با تغییرات اقلیمی روبه هستیم و نیاز به آب بیش از پیش در همه مناطق احساس می شود به این آسانی ها نخواهد بود.
در حقیقت الگوی زیستی در هر منطقه بشکل طبیعی و تاریخی در طی هزاران سال یک سیکل طبیعی و پایدار را شکل داده اند و میزان آب مصرفی و میزان آب ورودی متعادل و بر اساس نیازهای طبیعی آن زیست بوم بوده است. پروژه ی انتقال آب به یک منطقه یعنی تعادل و پایداری در مقصد بهم خورده و ما می خواهیم تعادل و پایداری را در مبدا هم بهم بزنیم. مسله ای که اخیرا در مورد چند روستا در مرند شاهدش بودیم و در مناطقی از کشور نیز دیده ایم. تغییرات اقلیمی که در بخش دوم این نوشتار بدان خواهیم پرداخت، تنش های آبی و تغییر الگوهای رفتاری آب و هوا را در مناطق وسیعی رقم زده و موجب افزایش حساسیت ها پیرامون منابع آبی شده و در چنین شرایطی انتقال آب با مشکل مواجه خواهد شد. منطقه ای که آبهای زیر زمینی آن به اتمام رسیده و برای مصارف خود وابسه به انتقال آب از مناطق دیگر باشد به پیکری بی جان می ماند که تنها بوسیله ی یک دستگاه و شریانهایی که از آن طریق بدان وصل است زنده می باشد. اگر تغییرات اقلیمی نبود شاید انتقال آب یک راه کار مسئله ساز نمی بود ولی اکنون می دانیم که چنین پدیده ای وجود دارد و ملموس و قابل مشاهده و اندازه گیری است.
اما اگر در این منطقه حفر چاه و انتقال آب راه حل بحران آبی نیست باید چه کاری انجام داد؟ در درجه ی اول مشکل عمده ی این دو راه کار ثابت فرض کردن کیفیت و شیوه ی مصرف فعلی است که بایستی اصلاح شود. اگر در سال ۹۳ و بنا به مصاحبه ی مسئولین وقت منطقه زنگ بحران آب به صدا درآمده است، پس چرا و چگونه به طیفی از باغ ویلاهای پیرامون مرند آب شرب شهری اختصاص داده شده است؟ چرا جلوی ویلا سازی ها گرفته نشده است؟ چرا حساسیت زیادی روی مدیریت میزان برداشت ها و حفر چاه های غیر مجاز صورت نگرفته است در حالی که با یک پیمایش هوایی پهپادی به سادگی می توان موارد را مشاهده و برخورد کرد؟ چرا مسئله ی آب در شهرستان در دستور کار امنیتی قرار نگرفته و ابعاد خاص آن در این حوزه مورد توجه قرار نگرفته است؟ چرا آگاه سازی و کنترل مصرف جای خود را به حفر چاه و انتقال آب داده است؟ ویلا سازی و تغییر کاربری دامنه های میشو همسانی با بحران آب در شهرستان ندارد. ما در نوع بهره برداری خود از طبیعت تغییری ایجاد نمی کنیم و زمانی که طبیعت قادر به تحمل این فشار ها نبود ما فشار را بر روی آن با حفر چاه مضاعف می کنیم و می رویم دنبال انتقال آب از جای دیگری تا این روش ما ادامه یابد. ما حاضر به بازگشت و مشاهده ی مسیر طی شده خود نیستیم.
بنابراین اولین اصل برنامه ی مقابله با تبدیل بحران آب به یک فاجعه برسمیت شناختن آن و ایجاد تغییراتی پیرامون آن در دستورکارهای شهری می باشد. رکن اول این برنامه، مطالعه ی وضعیت واقعی و میزان پایداری منابع آب زیر زمینی در مرند می باشد. اگر ما در همان وضعیت انفعالی که از سال ۹۳ تا به الان بوده ایم باشیم، در چند سال آینده سرنوشت سفره های آبی زیر زمینی به سرنوشت دریاچه ی ارومیه دچار خواهد شد و در آن زمان باید به دنبال پیدا کردن منبع آبی برای پر کردن چاه های کنده شده و سفره های آبی خشک شده باشیم. البته حفر چاه در شرایط کنونی یک راه کار الزام آور است اما این الگو نباید تکرار شود. حفر چاه باید بحران را به تعویق بیاندازد تا برنامه های ما برای پایداری منطقه عملیاتی شود. البته که حفر چاه بحران را تعمیق هم خواهد کرد اما این هزینه ای است که به دلیل ایستایی یک دهه ای باید پرداخت شود. انتقال آب ارس برای تسکین این تعمیق مناسب خواهد بود( همانطور که قبلا هم اشاره شد ایراد ما به حفر چاه و انتقال آب به دلیل نقش مسکن بودن آن است. اگر برنامه ی جامع عملیاتی نشود این موارد راه به جایی نخواهند برد). در ادامه مطالعه بر روی پتانسیل هایی که می توانند در جهت پایداری آبی منطقه فعال شوند نیز باید در دستور کار قرار گیرد. باید شریانهای سو مصرف پیدا شوند و بایستی راه کار هایی برای بهینه کردن مصارف مجاز و طبیعی اندیشیده شود.
شناسایی رفتار ها و الگوهای مخرب و برخورد با آنها دومین رکن این برنامه می باشد. طبیعتا کیفیت و نوع کشت و الگوهای مصرف آب باغات، مناطق کشاورزی،شهری و خدماتی باید بر اساس نتایج مطالعات رکن اول تغییر کند. باید جلوی تغییر کاربری و افزایش تنش به طبیعت گرفته شود. باید تمامی انشعابات آب شهری در باغ ویلا ها قطع شود. باید جلوی تقسیم اراضی کشاورزی و باغی گرفته شود. باید پیمایش هوایی برای شناسایی چاه های غیر مجار در دستور کار قرار گیرد. باید برنامه هایی برای آگاه سازی مردم در دستور کار قرار گیرد. تا پیش از این صرفا به مردم گفته شده است که بحران آبی هست و برای مقابله با آن باید چاه حفر کرد یا آب ارس را آورد، در صورتی که بایستی دلایل و الزامات این شرایط نیز بازگو شود. بدون همکاری مردم هیچ طرحی عملی نخواهد شد.
پایان بخش اول
مراجع :
۱- https://www.irna.ir/news/83488309/%D9%88%D8%B6%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A2%D8%A8-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B2%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D8%B4%D8%AA-%D9%85%D8%B1%D9%86%D8%AF
۲- همان
۳- http://www.iana.ir/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A2%D8%B0%D8%B1%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D8%B1%D9%82%DB%8C-14/116942-%D8%B2%D9%86%DA%AF-%D8%AE%D8%B7%D8%B1-%D8%A8%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AE%D8%B4%DA%A9%D8%B3%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B4%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D9%85%D8%B1%D9%86%D8%AF
۴- https://www.farsnews.ir/news/13930325001019/%D8%B2%D9%86%DA%AF-%D8%A8%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D8%A8-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%B1%D9%86%D8%AF-%D8%A8%D9%87-%D8%B5%D8%AF%D8%A7-%D8%AF%D8%B1%D8%A2%D9%85%D8%AF–%D8%B1%D9%88%D8%B3%D8%AA%D8%A7-%D8%AE%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D8%B3%DA%A9%D9%86%D9%87