طی روزهای اخیر با وجود افتتاح پروژه انتقال آب جهت احیای دریاچه ارومیه شاهد حجم عظیمی از محتوای تولید شده مجازی در این ماجرا هستیم ؛ طرح پرهزینه انتقال آب از کردستان به دریاچه ارومیه با توجه به عمق کم و گرمای فصل تابستان از پس روند خشکی آن بر نیامده است . فارغ از این تبلیغات با کنکاش در مبدا و نیت این اقدامات، پرداختن به اهمیت موضوع، دلایل رو به خشکی رفتن و نیات پشت پرده هجمه سنگین رسانه ای در این زمینه بسیار حیاتی است.
تا کنون عوامل متعددی؛ شامل انسانی و طبیعی و غیره برای خشکیدگی دریاچه بیان شده است. مطالعات نشان می‌دهد که ۳۱ درصد عوامل طبیعی و ۶۹ درصد عوامل انسانی در وقوع بحران در دریاچه ارومیه موثر بوده است. در این زمینه می‌توان به مواردی همچون
۱. عوامل طبیعی: شامل کاهش ۱۸ درصدی بارش، خشکسالی و افزایش میانگین دمایی بیش از ۱ درجه طی دو دهه اخیر نسبت به دوره بلندمدّت، تغییر در نوع نزولات جوی ( باران بجای برف) اشاره کرد. خشکی دریاچه ارومیه حاصل تصمیمات غلط منطقه‌ای است اما در این هیاهو نباید فراموش کرد که هم اکنون از آذربایجان آب دزدی می‌شود آن هم توسط ترکیه که در سال‌های آتی منجر به خشکی ارس و کویری شدن مناطق بزرگی از آذربایجان خواهد شد،شاید یکی از دلایل هیاهو کردن برای دیده نشدن و فراموش شدن این مطلب باشد. در خود ترکیه چندین دریاچه خشک شده اند و یا در حال خشک شدن می‌باشند مانند دریاچه تز که با غلظت نمک متوسط و جنس خاک ، طوفان‌های نمکی وسیع در آن به راه افتاده برخلاف دریاچه ارومیه (که به نقل از بعضی محققین این حوضه به سنگ نمک تبدیل می‌شود و از وقوع طوفان نمک جلوگیری میکند) هیچ خبر یا تولید محتوایی وجود ندارد.یا درباره دریاچه ابِر که خشک شده است یا دریاچه وان که نیم متر کاهش یافته است و در روند رو به خشکی قرار گرفته است به طوری که هر ساله۱۰۰متر عقب نشینی میکند. عمق وان ۱۷۱ متر است و در بعضی جاها تا ۴۰۰ متر میرسد ولی عمق دریاچه ارومیه ۱۶ متر است ، بارش سالانه آبریز دریاچه وان ۴۰۰ تا ۷۰۰ میلیمتر ولی دریاچه ارومیه ۲۰۰ تا ۴۰۰ میلیمتر است متوسط دمای حوضه آبریز وان در فصل گرم ۲۲ تا ۲۵ درجه ولی دریاچه ارومیه ۲۵ تا ۳۵ درجه است. ولی برای آنها کلیپی ساخته نمی‌شود.خشکسالی و خشک شدن تالاب‌ها که ابتلا وسیع منطقه‌ای در غرب آسیاست که فایق آمدن بر آن در گرو همکاری‌های بین المللی است نه روشی که ترکیه در پیش گرفته است و در پی سوء استفاده سیاسی از آن برای ایجاد اغتشاش و ناامنی و جلوگیری از پیشرفت های اقتصادی و امنیتی ، مرزی ، سیاسی ، قومی و … است. به زودی ترکیه با روندی که آغاز کرده است گرفتار همان بازی‌هایی خواهد شد که برای ایران تدارک دیده بود البته ایران و مردم ایران با صبوری نگاه و وحدت ملی بی‌نظیر نقشه‌ها را ناکام گذاشتند چیزی که ترکیه به خاطر ساختار تشتت جمعیتی از آن بی‌بهره است.
۲. عوامل انسانی: شامل توسعه بی‌رویه کشاورزی، ایجاد ظرفیت دسترسی به آب تنظیم‌شده بیشتر ناشی از احداث سدها، عدم رعایت الگوی کشت و بهره‌وری پایین آب در مصارف. (۱) بنظر میرسد مشکل دریاچه ارومیه از تصمیمات غیر ملی منطقه‌ای و جیغ و داد و هیاهوی نماینده‌های بخشی نگر شروع شد دریاچه ارومیه وقتی خشکید که بدون توجه به نظرات نهادهای ملی، سدسازی‌های گسترده و توسعه کاریکاتوری در حوزه دریاچه انجام شد.۷۴ سد در حوزه دریاچه ارومیه ساخته شده است که اصلی‌ترین عامل خشک شدن دریاچه است در اغلب موارد سازمان ملی محیط زیست مخالفت کرده اما لابی‌گری نماینده ها و ذی نفوذان در استان‌های شمال غرب کشور منجر به تخطئه نظر کارشناسی و اتخاذ تصمیمات غلط شده است . دریاچه ارومیه قربانی نگاه کوتاه مدت است ، یک قطره از آبی که از دریاچه دریغ شده است خارج از استان‌های شمال غرب کشور مصرف نشده است. اساساً با نگاه کوتاه مدت فشار آورده ساخته‌اند و زمین‌های دیمی را به تبدیل به باغات آبیاری کرده‌اند و حال معترضیم.
محقق موسسه تحقیقات اکولوژی و تنوع زیستی مدیترانه مارسی فرانسه، دکتر جمالی معنقد است در منطقه خاورمیانه در چند ۱۰ سال گذشته با خشکسالی مواجه بوده که دلیل آن تغییرات اقلیمی جهانی است ولی این امر را نمی توان توجیه کننده بحران این دریاچه و خشک شدن آن قلمداد کرد. مهمترین عوامل خشک شدن دریاچه ارومیه تاسیس سدهایی روی رودهای منتهی به دریاچه و استحصال آبهای زیر زمینی است. در بسیاری از حوزه های ایران مرکزی در دشتهای میانکوهی به دلیل خشکسالی های اخیر اقدام به استحصال آبهای زیر زمینی شده که در نهایت منجر به کاهش آبهای زیر زمینی شده است. با توجه به اینکه آبهای زیر زمینی تامین کننده بخشی از آب دریاچه ها است، از این رو استحصال بی رویه آبهای زیر زمینی و احداث سدهایی در این منطقه در خشک شدن دریاچه موثر بوده است.(۲)
با این توضیحات دو راه حل قطعی برای بهبود وضعیت وجود دارد
۱. رهاسازی سدها که عملا منجر به نابودی کشاورزی در ارومیه خواهد شد. البته جلوگیری از احداث چاه غیر مجاز و استخراج خارج از ضابطه چاه های موجود و انحراف مسیر با ایجاد تونل در رودخانه ها به سمت دریاچه از راهکارهای جانبی و هم افزا می باشد.
۲. انتقال آب از ارس که هم باکو اجازه نمی‌دهد و هم ترکیه در حال خشک کردن آن است . پروژه‌های سدسازی ترکیه تنها محدود به پروژه گاپ نمی‌شود و این کشور از ۲۰ سال پیش، ساخت ۱۰ ابرپروژه سدسازی را شروع کرده است؛ ترکیه با تکمیل پروژه “گاپ” ۵ برابر ظرفیت دجله و فرات به‌روی آنها سدسازی کرده است و شکی نیست که این بارگذاری بی‌ضابطه سبب وقوع ریزگرد در کشورهای پایین‌دست حوضه آبخیز دجله و فرات از جمله ایران و عراق خواهد شد.علاوه بر گاپ, پروژه سدسازی موسوم به “داپ” نیز به‌روی بالادست حوضه رود ارس در حال بارگذاری است که با تکمیل آن مشابه این اتفاق در حوضه رود ارس نیز اتفاق خواهد افتاد! رئیس جمهور سابق ترکیه چند سال قبل عنوان کرد که “هر بشکه نفت در برابر هر بشکه آب” که این عبارت به‌وضوح بیانگر هدف ترک‌ها برای جلوگیری از ورود آبهای برون‌مرزی به کشورهای همسایه به‌ویژه ایران, عراق و… است.
محمدصابر باغخانی‌پور, مدیرعامل اندیشکده ماکا و کارشناس محیط زیست معتقد است ترکیه از گذشـته برنامـه بسـیار جـدی بـرای اسـتفاده از آب به‌عنـوان ابـزار سیاسـی و امنیتـی علیـه کشـورهای همسـایه داشـته اسـت؛ بـرای نمونـه ترکیـه در بازه ۱۸سـاله (۲۰۰۳ تا ۲۰۲۰) تعـداد ۵۸۵ سـد روی رودخانه‌هایـش احـداث کـرده اسـت در حالی کـه تعـداد کل سـدهای احداث‌شـده ترکیـه برای حـدود ۵۶ سـال قبـل از آن ۲۷۶ سـد بـود! یعنـی فقـط در ۱۸ سـال اخیـر ۵۸۵ سـد اضافـه کرده اسـت!(۳) از پنـج حوضـه پرتنـش دنیـا، کشـور ایران در دو حوضـه مشـترک اسـت؛ حوضـه آبریـز دجلـه و فـرات در غـرب و حوضـه آبریز آمودریا در شمال شرق ایران؛ یعنی کشورما میان دو حوزه از پرتنش‌ترین حوضه‌های آبخیز دنیا احاطه شده است! با توجه به این شرایط به‌نظر میرسد دیپلماسی فعالانه ایران در حوزه آب و ایجاد مکانیزم‌های بهره‌برداری در حوضه‌های آبخیز مشترک با کشورهای همسایه بهترین مسیر برای اصلاح وضع موجود و نجات محیط زیست و کاهش آسیب‌های ناشی از آن به مردم است.
قرار است در چهارچوب این پروژه، ۱۴ سد بر روی رودخانه ارس احداث شود. سد کاراکورت در شمال ترکیه یکی از این سد‌های مهم است که سال گذشته با یک و نیم میلیارد مترمکعب آبگیری شد که ۵۶ درصد ورودی آب ارس را کاهش داده است.علاوه بر این‌ها، دولت ترکیه در قالب ۱۰ ابرپروژه دیگر، از سال ۲۰۰۳ تاکنون ۵۸۵ سد بر روی رودخانه‌های خود احداث کرده است. این در حالی است که کل سد‌های ساخته شده ترکیه تا قبل از سال ۲۰۰۳، درمجموع ۲۷۶ سد بود.ابرپروژه‌های سدسازی دولت ترکیه به‌ویژه داپ و گاپ برخلاف ادعا‌های آنکارا که آن را در جهت توسعه کشاورزی معرفی میکند، یک اهرم فشار قوی برای اثرگذاری بر کشورهای همسایه یعنی عراق، سوریه، ایران و ارمنستان در عرصه‌های سیاسی، امنیتی و اقتصادی است. اگر همچنان که دولت آنکارا مدعی است، مسئله اصلی سدسازی‌های ترکیه، کشاورزی بود، پس نباید حقآبه کشورهای همسایه از دجله و فرات و رود ارس قطع می شد.(۴)
سدسازی‌ها ترکیه در حوضه ارس و حوضه دجله و فرات به این منظور است که کشورها پایین‌دست را تحت فشار قرار داده و امتیاز بگیرد. سدسازی‌های ترکیه در حوضه ارس، آورده این رودخانه را ۳۰ درصد کاهش داده و پایین بودن بارندگی‌های اخیر می‌تواند این آمار را در فصل تابستان به حدود ۶۰ درصد افزایش دهد و معیشت مردم را با مشکل مواجه کند. (۵)
با این اوصاف چندین سوال تامل برانگیز مطرح می شود که چرا شاهد تبلیغات سنگین رسانه ای و مجازی با رگه های حمایتی و تولید محتوای جمهوری آذربایجان و ترکیه هستیم؟” ضمناً به فرض وقوع طوفان آیا این طوفان فقط به ترک زبانان صدمه می‌زند؟ آیا حقآبه دریاچه ارومیه توسط استان های دیگر مصرف می شود؟ و نقش عوامل انسانی و طبیعی در این ماجرا به چه میزان می باشد؟ آیا دلیل این عملیات روانی گسترده برای به اغتشاش کشیدن و نابودی منافع ملی ایران و ایجاد ضربه اقتصادی با نا امنی، خرابکاری ، اغتشاش ، باز کردن دالان جعلی زنگزور در حین اغتشاشات و بن بست اقتصادی ایران و در نتیجه وضعیت اقتصادی وخیم برای ایران و … است؟ . تبلیغات و ورود غیر مستقیم جمهوری آذربایجان و ترکیه به این ماجرا علیرغم داشتن نقش در آن قابل تامل است و نشانگر اهداف پشت پرده برای بهره برداری از موج سواری بر افکار عمومی مردم برای فشار بر کشور و نابودی منافع ملی در سایه استفاده از ناآگاهی از واقعیات می باشد و لزوم اطلاع رسانی و اتخاذ سیاست مقابله ای تهاجمی با جنگ روانی دشمن در قالب اطلاع رسانی صحیح و پرداختن به اهداف و اتفاقات مشابه طرف مقابل و دلایل این ماجرا بسیار مهم و ضروری میکند.
منابع:
۱- « https://www.aa.com.tr/fa/2621413»
۲- «https://www.mehrnews.com/news/1400827/»
۳- «https://www.tasnimnews.com/fa/news/1401/02/31/2713133/»
۴- https://csrrasaneh.ir/«
۵- « https://www.tasnimnews.com/fa/news/1402/02/16/2889819/»